Thơ tình và con người riêng tư trong thơ Xuân Diệu sau 1945

Bài đã in trên blog này
ngày 23-3-2010



                                      

 Những  thích ứng với hoàn cảnh đã làm
nên  sự  thay đổi lớn lao trong số phận một nhà thơ. Với
Cách mạng và kháng chiến,  một Xuân Diệu  từng mang tiếng
là chỉ biết mơ theo trăng và vơ vẩn cùng mây không chỉ trở  thành một nhà thơ công
dân sôi nổi mà còn nhà thơ tình có một cảm quan rất thực tế, luôn luôn biết
chăm sóc đến những cái nho nhỏ bình thường trong đời sống, đồng thời lại 
tự mở rộng trong việc  ghi lại những xúc cảm đa dạng ở con người. 

    

      
Chữ bình thường vốn có thể hiểu với nhiều nghĩa khác nhau. Thời tiền
chiến, bình thường ở Xuân Diệu có hàm ý thiên về cuộc sống trần trần mà ai cũng
thấy  hàng ngày. Ông đã có dịp bộc lộ điều này qua những lời chê trách Hàn
Mặc Tử. Với ông, thơ Hàn  nhiều khi  như tiếng nói của kẻ trần truồng
đi ngoài phố, đột nhiên mà khóc, đột nhiên mà cười, miệng kêu tôi điên đây, tôi
điên đây. Ông cho Hàn là quá đáng. Và là những gì gì nữa không thể hiểu được.

      Dưới cái bề ngoài  giống như một bà
già lắm lời khó tính, ở đây ( cũng như nhiều lần về sau ) Xuân Diệu đã nói
thực. Ông không chịu được những gì siêu việt  tức vượt lên thông thường,
hư vô, xa lạ.

     
Thơ tình Xuân Diệu hồi ấy đã mang dáng dấp  phàm trần.
Thế nhưng người ta lại phải nói ngay rằng nó có chút 
gì đó cao sang, nuột nà, quý phái.

     Còn thơ từ sau 1945 có một cốt cách khác.
Nó bình thường với nghĩa mộc mạc giản dị như thứ quà của người nghèo.

    
Nhà thơ lắng nghe lòng mình và ghi lại  đủ thứ  rung
động   mà người  khác có thể cho là lặt vặt.
Một lần đèo người  yêu  trên xe đạp:

      -- Em ngồi ríu rít ở
sau  xe 

      Em nói lòng anh mải lắng nghe 

      Thỉnh
thoảng tiếng cười em lại điểm 

      Đời vui khi được có em kề.

     Một lần nghe mưa,  nhớ tới người yêu
đang xa cách,  tự hỏi không biết giờ này em đang làm gì, để rồi thầm
nhủ:  

      -- Thôi em nghỉ việc khuya rồi

     Chăn mưa em đắp cùng
trời với anh . 

     Nhìn áo mà nhớ người, cái mô-típ ca dao
ấy được một nhà thơ thời nay nhắc lại, sao có gì tội tội:  

       Áo
nhìn anh lại thương em 

      Hiểu vì vất vả cho nên vai gầy .

       Ngay  những  lần đón nhau sau xa cách, người ta vẫn giữ được cái
chừng mực phải chăng, biết  hoà tình cảm riêng của mình vào đời sống cộng
đồng : 

      -- Anh  là quê hương của em, em trở lại nhà 

       Em là quê
hương của anh,  anh mừng đi đón       

        
Đó là tâm tình ngự trị ở  những con người của một thời
đại  quá vất vả do đó dễ sinh  ra khắc kỷ. 

       Thuở ấy, người ta luôn
luôn phải tự nhủ rằng mình không có quyền lo cho cá nhân, không có quyền đòi
hỏi, nay không phải lúc hưởng thụ.  Sự tự nguyện sống cái đời sống hàng
ngày với bao nhiêu lo toan chắt chiu nhặt nhạnh, làm thay đổi cả những cảm quan
con người bình thường.

       Ai cũng biết rằng thịt bổ lắm nhưng không có thịt thôi
thì hãy khen rau là ngon; và bởi vì đã từng có phen bị đói nữa không có cả
rau mà ăn, nên cái điều  kêu  rau ngon  vẫn chính là lời nói thật.

       Nam Chi Đặng Tiến từng có sự ví von xác đáng về Xuân Diệu
giữa hai thời kỳ:  "Xuân
Diệu đã  cướp một mâm tiệc Bồng Lai đem về làm một bữa cơm trần
thế  cho những người ăn vì cần ăn, chứ không phải ăn
cho vui miệng. Thơ Xuân Diệu ngày xưa là áo gấm,  thơ Xuân Diệu ngày nay
là manh áo nâu sứt chỉ đường tà.”

      
Cái điều đúng cho thơ Xuân Diệu nói chung đó càng đúng với
thơ tình  nói riêng.

      
Trong cái vẻ bình dân cơm bụi, nhiều bài  thơ  tình Xuân Diệu
thời gian sau 1945 đơn sơ mộc mạc trong cách cảm cách nói.

        Khi xuất thần, nó có vẻ đẹp của ca dao hoặc
thơ cổ điển, tưởng không thuộc về thời gian nào, tuy rằng nhìn kỹ thì lại vẫn
mang dấu ấn của tư duy nghệ thuật hiện đại.

     Mở đầu bài thơ Nguyện là hai câu nói
về những ước ao nho nhỏ: 

        --Nguyện miếng ngon đừng vắng bóng em 

         Nguyện
cảnh đẹp có êm bên cạnh.

      
Những câu thơ  như thế chỉ có thể 
có ở một nhà thơ Việt Nam, mà cũng
chỉ có thể có ở Xuân Diệu. Bởi  đọc lại người ta
không khỏi nhận  ra cái điều nằm sâu mãi dưới đáy lòng bao nhiêu người
Việt và từng được những Ngô Tất Tố, Nguyễn Công Hoan,  Nam Cao diễn tả
theo nhiều cách khác nhau:

    miếng ăn là nỗi ám ảnh con người một thời;

    miếng ăn là chuyện tình
nghĩa.

     Xuân Diệu cũng vậy, mặc dầu là một nhà
thơ, nhưng ông luôn xem trọng chuyện  đời thường chuyện  thực
tế. Ai đã có dịp gần  nhà thơ đều biết, tác giả Thơ thơ hàng
ngày rất hay nói về chuyện ăn  uống. Trong lúc người khác chỉ nói điều ấy
ở chỗ riêng tư thì Xuân Diệu viết thẳng nó lên mặt giấy.

      Nguyện miếng ngon đừng vắng bóng
em …Người đời sau có thể xem thường cái vẻ chân thành cổ cổ của người viết.
Thế nhưng cả đến ngày hôm nay nưã, chỉ những người đã có tiếp xúc nhiều với
phương Tây và dám nói lên ý nghĩ của mình một cách trực tiếp  nhất, 
mới có thể viết những câu như vậy.

     
Trong văn nghiệp của Xuân Diệu có một bộ phận
là thơ dịch.Thế hệ những người yêu thơ những năm chống
Mỹ hẳn nhớ hồi  ấy có một giọng thơ bạn bè xa
lạ song lại hết sức thân thiết, nhờ Xuân Diệu  mà 
trở nên thân thiết,  đó là thơ Blaga Dmitrova.

       Lạ một điều nếu  khi sáng tác và
trong việc nhìn nhận đánh giá sáng tác trong nước, Xuân Diệu rất kỵ thơ không
vần thì khi dịch Dmitrova, ông lại sử dụng thứ thơ không vần này một cách tinh
tế.

     Thơ dịch  bộc lộ một phía khác trong
con người nghệ thuật ở Xuân Diệu : ông phục  thiện, ông tìm ra  hình
thức để thích ứng với  nội dung,  và ông dám có những thể nghiệm.

        Hơn thế nữa, có thể nói thơ dịch  là nơi
ông gửi gấm tâm sự cũng tức là nơi ông nói thông qua người khác.

       
Trở lại với  thơ tình Xuân Diệu  và thử so sánh với những
bài thơ tình chính Xuân Diệu  đã dịch. Một điều dễ thấy: người
thi sĩ Việt Nam  vẫn có cái  cách biểu  hiện tình cảm
riêng của người Việt. 

        Thơ  nhà thơ Pháp Paul  Eluard : 

        Anh bước tới em  anh bước mãi
mãi về ánh sáng

        Đời có thịt xương hạnh phúc đã
căng buồm 

       Ánh sáng tràn trề những mộng và đêm

      Hẹn với rạng đông những cái nhìn tin cậy. 

       Hoặc thơ nhà thơ Thổ Nhĩ Kỳ Nazim Hikmet
: 

      -- Khi đạt tới em  anh mới biết em
là nơi không đạt tới bao giờ. 

       Ngay trong thơ tình, họ vẫn có xu hướng
triết lý.

       So với họ, thì thơ Xuân Diệu  cũng như các nhà thơ Việt
Nam đời thường và thiết thực hơn nhiều.

    
Nhưng đấy là xét đại thể.  Sự tiếp nhận phương Tây vẫn ngấm
dần dần,  con người  tự mình khác đi mà  không hay
biết. Xuân Diệu cũng có lúc chạm tới triết lý. Sau đây là hai câu thơ thuộc loại " thượng thặng" của Xuân Diệu:  

         Vai anh khi để đầu em tựa

         Cân cả buồn vui của một đời

       Ở chỗ riêng tư, các nhà thơ tiền chiến riêng tôi có quen như Tế Hanh, Đào Xuân Quý... mỗi khi nói về Xuân Diệu đều nhắc tới với vẻ khâm phục.

       Trong số những bài thơ Xuân Diệu  đã  dịch, có bài sau đây ít người để ý, nhưng
theo tôi mang rõ chất dịch giả:

                                     

                                  
THƠ NGỢI  NÀNG   ĐI- TÔ

                                                                                          RENE DEPESTRE

Những ngày mai của anh
hiện trên mặt em

Như  gân
lá trên lá cây- ăn -bánh

Miệng em khi cười
như chạm trong lửa thắm 

Vẻ  dịu dàng ánh
lên trong đôi mắt em

Như  giọt nước long
lanh trên tấm cừu sinh động mượt êm 

Sóng gợn reo say trên
làn thân thể 

Và  lòng anh yêu da
thịt của em 

Như  tiếng chuông
ngân  đổ hồi ròn rã 

Đổ liên hồi trong máu
khiến say thêm  

Anh như  những dòng
sông bỏ dòng chảy cũ 

Để chảy vào lòng cát sắc
em xinh

Anh như  những đàn
én bay về tổ 

Năm  năm
về tìm trời của em xanh

Mùa lại mùa anh vững bền
vẫn ở 

Trong mùa xuân bất tận
những mơn trớn  ân tình  

Anh ở trên đất
này  đặng mà vĩnh viễn 

Được lở và bồi trong
sóng mạnh của em

Em ái ân hồi anh
lại mỗi đêm

Như  một trái tim
lại hồi nhịp  đập

Đời anh, hỡi nàng tiên
rượu bồ  đào trong mắt 

Đời anh hỡi niềm 
say mía ngọt mê li

Đời em tạo đời anh như
một ngọn lửa gỗ cháy diệu kỳ 

Ngọn lửa in lên chân
trời vô biên của nhân loại 

    
Nên nhớ không gian đây là Hà Nội và thời gian là khoảng những năm sáu
mươi. Hồi ấy không ai tưởng tượng được  có lúc thơ văn tiếng Việt lại đi
vào diễn tả những cách nghĩ kiểu Vi Thuỳ Linh hay Đỗ Hoàng Diệu bây giờ.

     Bởi thế việc một bài thơ như Thơ
ngợi nàng Đi-tô  thế này được dịch ra đã là bạo lắm.

      Khoảng 1986-1988, khi cùng ở Moskva, nhà
nghiên cứu văn học Huỳnh Như Phương lớn lên ở miền nam trước 1975 tỏ ra rất
thích thú khi  nghe tôi đọc bài này. Anh vốn không nghĩ Xuân Diệu lại viết
ra dưới hình thức dịch một bài thơ có nhiều cảm giác về xác thịt như thế. Huỳnh
Như Phương phải nhờ tôi chép lại hộ, vì Thơ ngợi nàng Đi - tô 
in ra trong tập thơ Những nhà thơ da đen, và sau này không mấy
khi  được nhắc tới.

    
Cần phải nhắc lại Thơ ngợi nàng  Đi-tô, vì ở sáng tác Xuân
Diệu cũng có những bài mà người ta thấy có bóng dáng  của nó.

    Trong
bài Phượng mười năm (viết
từ 1948 và in trong Riêng chung 1960) đã có hai câu thơ
hôi hổi  nồng nàn 

    Ta
cùng mình như cành cây riết quấn

    Vương
lòng nhau ràng rịt biết bao đời

 Còn đây là  một bài in trong Cầm tay (1962):

          ĐỔI TRAO

Đêm qua mới thật là đêm

Tình như  biển
cả nghĩa thêm sông dài 

Đôi ta hoá một con người

Bốn trời con mắt một nơi
tâm hồn. 

Hai ta đã đổi trao
hồn 

 Đổi trao thân vẫn
hãy còn đổi trao

Những gì đẹp
nhất thanh cao

Chứa chan bốn mắt nghẹn
ngào bờ  tim

  

Tìm nhau mãi giữa bầu
đêm

Ngôi sao anh với sao em
mỉm cười

 Đổi trao ánh mắt qua trời 

 Đôi bông hoa đỏ giữa vời vô biên  

    
Chỗ mới trong chất liệu thơ thì quá rõ, theo chỗ tôi
nhớ  xưa nay chưa có bài  nào của Xuân Diệu nói chuyện chung
chạ  đôi ta hoá một con người rõ như bài này (kể cả thơ tình trước
1945 ).

     Có
điều có vẻ như chỉ sau mấy câu ấy, tác giả đã hoảng, phải  có bốn
câu cuối làm nhoè đi, đánh trống lảng.

     Mà lúc đã phải đối phó như thế thì 
chữ nghĩa có sáo mòn cổ lỗ cũng là tự nhiên không ai không thấy.

    
Có thể nói tâm thế tác giả là vừa cũ vừa mới, ông đã đón nhận của thế
giới nhiều thứ nhưng rồi lại vẫn bám chắc trên mảnh đất Việt Nam hôm nay.

    
Hồi Thơ thơ, chữ em trong thơ Xuân Diệu chỉ
để dành cho những người mà nhà thơ yêu. Cô gái bị gián cách bởi một khoảng
không mà chàng trai không bao giờ vượt nổi.

     Từ sau 1945, chữ em này
đổi nghĩa, người con gái  có vai mới: vai người vợ, người ấy ở ngay đây,
hai người chung sống hàng ngày.

      Anh thương em khi ngủ,  Anh
đợi  em về ăn cơm, Đi đâu anh cũng nhớ em, Đánh đau em  --  ngay
tên một số bài thơ đã nói lên điều đó.

     Nhưng rồi người ấy chỉ ở với với Xuân Diệu
trong một thời gian ngắn. Cuộc chia tay đã tới, xót xa cho cả hai bên. 

     Xuân Diệu đã làm một số bài thơ ghi lại
nỗi đau đớn của mình trong giờ phút chia tay. Bài Chầm chậm
đừng quên... sau khi nhắc lại những kỷ niệm cũ, chốt lại ở cái ý: tình yêu
như sợi dây trói đã dính vào da thịt cả hai, nay dứt ra, trong sợi dây có dính
cả máu và nước mắt.

     Muôn sợi ngàn dây đã thắt nhau

     Em ơi chầm chậm tháo gì mau

     Tháo dây, rứt cả vào da thịt

     Anh biết bao giờ mới hết  đau 

     Dây buộc đôi ta lại với  đời

     Gỡ  dây, gỡ cả cuộc  đời
thôi

     - Chớ quên hoa duối, hoa sim dại

     Em hỡi! Đừng quên “hoa anh ơi”

 Biết tạc đâu ra
em của anh có những đoạn trong đó người làm thơ như chết lặng đi trước
cuộc vĩnh biệt sắp sửa:

     Anh lấy thịt xương đâu chứa  đầy mộng ước

     Anh lấy gì biến hoá để thành em?

     Anh bóp vụn ngày, anh xé nát  đêm

     Anh vá víu những người trên trái  đất

     Người ta có thể vô cùng xinh đẹp

     Có  thể thông minh, có thể 
rạng ngời

     Có  thể yêu anh đi nữa - em ơi

     Anh
không thể kiếm tìm em đâu cả!

  

Với thơ tình vậy
là thơ Xuân Diệu giàu thêm bao sắc thái tình cảm mới, mà phần
thơ công dân không có. Ở đó có những phút rợn ngợp,
có tiếng nức nở, có sự thất vọng. Ở  đó lại
có cả  nỗi sợ, dù chỉ một nỗi sợ nho nhỏ làm người ta tê
tái :

     Anh có nhà có cửa 

    Nhưng không vợ không con 

    Sợ cái bếp không
lửa

     Sợ cái cửa không đèn.

     
Cũng có cái vẻ buồn buồn tội tội là cái cách mà Xuân Diệu
công bố thơ tình của mình, cùng là cái cách mà ông đến với
bạn đọc. 

     Thời ấy tình cảm cộng đồng lấn át. Người ta bảo nhau sẽ là có lỗi
nếu ngồi làm loại thơ đi sâu vào tình cảm cá nhân. Thơ tình không được khuyến
khích mà chỉ là một thứ vợ lẽ con thêm cho phần nào hay phần ấy. Vì thế, sự
thực là sinh thời tác giả, trừ tập Cầm tay chỉ là một chùm nhỏ
in chung với Mũi Cà Mâu (1962), Xuân Diệu không  được in
một tập thơ tình nào của riêng mình.

     
Khi mới bước vào nghề văn, mà cũng là hồi đầu chiến tranh,
tôi cũng có cái thói quen của nhiều bạn bè thời ấy, là xin
phép được đến thăm  Xuân Diệu, ở 24 Điện Biên Phủ Hà Nội.

     Có một dạo đường Điện Biên Phủ còn mang
tên Cột Cờ.

     Không biết ai viết, chỉ thấy cái câu  lục
bát sau đây  được truyền tụng như  là lời Xuân Diệu “Nhà tớ
24  Cột Cờ – Ai thân thì đến, ai lờ thì đi". 

     Cũng có những hôm chúng tôi  được
Xuân  Diệu  ân cần trò chuyện  từ lúc tới đến lúc về ; lại cũng
có những  hôm nhà thơ mải làm việc, chúng tôi ngồi đọc một số sổ tay ghi
chép của ông và đọc những bài thơ mới làm.

     Sổ tay tôi còn ghi  như sau :

       -- Quà : 3/1/65-15/1/65

      --Đêm mùng sáu tết 5-6/2/65

      --Xuân
bên Hồ Tây  5/2/65

       --Mặt em 27/1/65—9/2/65

       --Một sớm mai xuân 1/4/65

      -- Em tặng quạt 18/7/65

       --Nhớ đôi mắt 13/3/66  
vv.vv…

      Như chỗ tôi chép được, trong số khoảng 40 bài làm
hai năm 65-66 này, có độ mươi mười lăm bài sẽ được Xuân Diệu chia vào các tập
như Tôi giàu đôi mắt, Thanh ca.. nhưng đáng tiếc số chưa in cũng
còn không phải là ít.

    
Không biết sinh thời Xuân Diệu có bao giờ nói với các anh 
Vũ Quần Phương, Anh Ngọc, Hữu Nhuận, Hoàng Cát …không,  nhưng
đúng là với tôi, có lần ông bảo ông sẽ làm  đủ thơ để hình thành nên
một từ điển thơ tình,  người đọc khi gặp điều gì xúc động trong tình yêu,
giở từ điển của ông, tra theo chữ cái  đầu tiên, sẽ tìm ra bài thơ mà mình
cần.

    
Đến ngày hôm nay tôi vẫn chưa nhìn thấy khả năng cái nguyện ước ấy của nhà
thơ được thực hiện.

    Một bên là những cuốn sách của ông được
chất đống lại trong một toàn tập sáu tập dày cộp mà văn bản không hề được biên tập chọn lọc, không có khảo
chứng chú giải tối  thiểu.

     Một
bên là những tập thơ mỏng in theo kiểu hàng chợ bán rải rác cho đám bạn đọc
nghèo.

      Xuân Diệu chỉ đang có hai cách ấy để sống mãi
với đời.

2005