Dân nhập cư Nga đầu thế kỷ XX, dưới con mắt một nhà văn Pháp

Sáng thứ bảy 17/10 /2015 tại 9B, Phạm Ngọc Thạch, Q.3 TPHCM đã diễn ra
buổi CÀ PHÊ GẶP GỠ & ĐỐI THOẠI, “cà phê” với TS Phạm Văn Quang, giảng viên khoa ngữ văn trường ĐH Khoa học xã hội và nhan văn TP. HCM , chủ đề: “Suy tư về thời kỳ hiện tại”.

Tôi không có điều kiện để dự buổi tọa
đàm này, nhưng được một bạn trẻ có mặt cho biết, một trong những điều diễn giả
quan tâm là mối liên hệ giữa sự thay đổi trong địa điểm cư trú song song
với sự thay đổi trong tư duy con người hiện
đại.

Trong thư mời mà tôi nhận được, còn có
đoạn viết mở ra một viễn cảnh rộng rãi hơn:

Thế
kỷ XX và những năm đầu của thế kỷ chúng ta chứng kiến một thế giới chuyển di
chưa từng có trong lịch sử nhân loại. Chúng ta coi đó như là đặc trưng của xã
hội thời kỳ hiện tại, và thân phận con người thường trực bị đặt nằm bên lề của
những cơ cấu thiết chế chính thống, để bước vào trải nghiệm một hành trình lưu
lạc. Như vậy, bên cạnh những đặc trưng khác như hiện tượng hủy truyền thống,
hiện tượng bùng phát của toàn cầu hóa và tiêu thụ, thì tình trạng lưu vong-dịch
chuyển góp phần phác họa bức tranh tổng thể của xã hội nhân loại thời kỳ hiện
tại.

Vấn đề thật quá thú vị, không phải nó
chỉ có liên hệ tới cuộc khủng hoảng di cư ở châu Âu bắt đầu từ tháng 10 vừa
qua, mà xem ra còn liên hệ với các vấn đề thuyền nhân VN sau 1975 và lùi về xa
nữa, các cuộc di dân từ Đông Âu và Nga
sang các nước Tây Âu đầu thế ký XX.

Trước mắt tôi nhận ra những gợi ý
của nó liên quan tới một chủ đề mà lâu
nay văn học thế giới hiện đại đã đặt ra: chính là nhìn vào nhóm người di cư,
người ta có thể nhận ra đặc điểm của cái cộng đồng lớn mà họ đã từ bỏ, cái dân
tộc mà mãi mãi họ là một bộ phận.

Có một cách để hiểu về một giống cây là
mang nó trồng vào một vùng đất mới, với điều kiện sống và trước tiên là điều
kiện khí hậu mới.

Với các dân tộc cũng vậy. Trong lịch sử,
không ai có ý thức làm chuyện này, không mấy ai chủ động làm việc di cư chỉ để hiểu mình như thế nào; nhưng khi hiện tượng đã từng xảy ra, tại
sao ta không nắm lấy nó mà nghiên cứu.

Tôi đã có lần may mắn chạm tới đề tài
này khi biên soạn và viết lời giới thiệu cho cuốn tiểu thuyết Đêm của những ông
hoàng do nhà văn Ngô Quân Miện dịch.

Lần ấy, một cách ngẫu nhiên, tập bản
thảo này rơi vào tay tôi. Hình như sách
là do dịch giả tự động gửi tới nhà xuất bản Hội nhà văn từ lâu.
Nhưng vì là "lai cảo", chứ không phải sách do biên tập viên lên kế hoạch, nên nó bị ghẻ
lạnh.

Trong lúc thiếu bản thảo, tôi tình cờ
đọc và thấy được, nên đề nghị cho in. Để thêm sức thuyết phục cho cuốn sách,
tôi nhận lấy cái việc là tìm hiểu thêm về các vấn đề đặt ra qua cuốn sách, từ đó phát biểu vài cảm nghĩ của một người độc giả Việt.

Bài viết sau đây bạn đọc sẽ đọc đã hình
thành như thế.

Hôm nay đây, giới thiệu nó với các bạn
trên mạng, tôi chỉ muốn đề đạt thêm một vài ý nhỏ :

-- lâu nay ngành dịch ở ta vận hành khá đỏng đảnh và tùy tiện. Nghe nói ở nước ngoài đang có những
cuốn sách này nọ mới nổi tiếng, mới được lăng-xê, ta liền tìm dịch cốt để tạo ra
cảm tưởng chúng ta cũng đang bám sát
văn học nước ngoài, nhất là văn học phương Tây.

-- nay lối làm việc ngẫu hứng này cần
phải thay bằng sự nghiên cứu lâu dài, mà trước tiên là nghiên cứu các vấn đề
của xã hội ta, từ đó đặt hàng cho bộ phận dịch. Công tác nghiên cứu và giới
thiệu văn học nước ngoài phải bao hàm không chỉ những tác phẩm có liên quan tới tình hình trước mắt mà cả
kho tàng tác phẩm lâu đời của họ, những tác phẩm của họ ngày hôm qua mà với ta
nay vẫn là mới.

-- nếu như đặt vấn đề một cách toàn diện
như vậy, ta sẽ tránh được lối làm việc một cách chụp giật, đồng thời có cách xử
lý đúng với những tác phẩm dã dịch. Những tác phẩm dịch kém dịch ẩu cần phải
làm lại. Còn những dịch phẩm tốt cần phải tái bản để giúp cho các bạn đọc trẻ
tuổi có cơ hội tiếp cận với chúng.

QUÁ KHỨ KHÔNG DỄ TỪ BỎ

Lời giới thiệu viết cho cuốn Đêm của những ông hoàng

Nxb Hội nhà văn,2003

http://songhuong.vn/module,product/detail,cat/file,detail/type_id,1/alias,joseph-kessel/index.html

Helen ( tên
gốc là Elena Borisovna ) -- một cô gái
Nga dòng dõi quý tộc -- theo gia đình lưu vong trôi nổi trên đất Pháp đầu thế
kỷ XX, ở đó cô cùng với người chị tạm thời
trú chân trong một nhà trọ nghèo
và phải làm những con búp bê để kiếm ít tiền mọn rau cháo qua ngày. Nhưng cuộc
đời vẫn chưa buông tha họ.

Chỗ chị em Helen sinh sống cũng là khu vực tá túc của
rất nhiều người Nga nhập cư và bởi vậy các cô gái không thể không can dự vào nhiều sinh hoạt cùng các đồng bào
vốn cũng trong cảnh lưu lạc.

Kết quả các cô bị
bật ra khỏi cái nơi trú ngụ yên lành để lao vào một trường đời quay
cuồng hỗn loạn hơn. Người chị đi làm tại
một bệnh viện. Còn Helen nhẫn nhục đi
hát ở một quán ruợu. Trong cảnh cơ nhỡ, cô phải vượt lên trên bao thách thức,
kể cả có những lúc phải cựa quậy phá phách tàn tệ. Song vẫn không thoát khỏi kiếp
làm thuê, không thoát khỏi lầm lạc. Cho đến lúc được một đồng hương khác - một mugic Nga nhờ chăm chỉ làm ăn có tiền
cứu chuộc - , ông này hứa đưa cô đi về những miền đất lạ châu Phi. Đời Helen từ ấy mới như được làm lại.

Trên đây là mấy câu tóm tắt cuốn truyện Đêm của những ông hoàng(1927), tác giả J. Kessel (1898-1979),
mà tôi đọc được qua bản dịch của Ngô Quân Miện.

Nói cho đúng ra, giữa vô vàn nhà văn lớn
của thế giới hiện đại thì tác giả J.
Kessel mặc dù có cái danh khá to là viện
sĩ Viện hàn lâm Pháp, song cũng chỉ là một tên tuổi tạm gọi là thường thường bậc trung. Các sách giáo khoa văn học không dành cho
ông những chương riêng. Các bộ từ điển văn học chỉ nhắc tới ông một cách sơ sài.

Vả chăng, nếu có nói về ông, người ta
thường kể ra những cuốn sách khác như Phi hành đoàn như Gió cát... chứ ít người nhắc tới
Đêm của những ông hoàng.

Mặc dầu vậy, tôi vẫn nghĩ rằng đây là một
tiểu thuyết hay, đáng được những bạn đọc Việt Nam đang bận rộn để công
tìm đọc, ít ra là trên hai phương diện: thứ
nhất, nó giúp cho chúng ta hiểu thêm
về dân tộc Nga và những con người Nga vốn có một mối quan hệ với người Việt Nam
trong lịch sử ngót một thế kỷ nay. Và thứ
hai, nó mở ra cho chúng ta một cơ
hội để hình dung thân phận của những
người nhập cư vốn là một hiện tượng lớn trong thế giới đầy xáo trộn
như thế giới hiện đại; hiện tượng
này cũng để lại một dấu ấn rõ rệt trong đời sống văn hoá của thế kỷ XX với ý
nghĩa nó tạo ra những mảng sáng tác có sắc thái hỗn hợp kỳ lạ, vui buồn hoà trộn, hào hứng bi thảm xen kẽ cạnh nhau, theo những dạng
thức trước nay chưa ai hình dung được.

Nói kỳ lạ thì dân tộc nào trên thế giới
cũng kỳ lạ song người Nga có lẽ là một trong những dân tộc kỳ lạ bậc nhất. Cuộc
sống chìm sâu trong giá rét. Con người chìm sâu trong đời sống nội tâm. Tính cách pha
trộn nửa Âu nửa Á nửa văn minh nửa hoang dại. Luôn luôn mơ tưởng vươn ra với thế giới hiện đại với ánh sáng nhưng
lại luôn bị cái quá khứ trung cổ níu
kéo... Mà làm sao khác được, cái quá khứ ấy lại có vẻ đẹp đẽ hào hùng riêng vẻ
kiêu hãnh riêng. Nếu xem người Nga như một variant
(tạm dịch là một biến thể, một kiểu tồn tại ) của nhân loại, thì variant
này quá sắc nét và đầy ấn tượng, nó là
một ví dụ tốt giúp cho người ta hiểu những cái hay cái dở của con người, bất kể
là người của dân tộc nào.

Charles De Gaulle, một trong những nhân
vật lớn của lich sử Pháp thế kỷ XX, người có thể coi như hiện thân của chủ
nghĩa dân tộc Pháp, từng có lần viết : Chỉ
có các dân tộc và các cá nhân là vĩnh viễn tồn tại. Ý ông muốn nói những
đặc tính làm nên một dân tộc là một cái gì rất bền vững. Được hình thành trong
những điều kiện cụ thể, mỗi dân tộc cũng như mỗi con người thường có những nét
độc đáo kỳ dị mà một lần hình thành thì
sẽ không gì làm cho phai nhạt, tức không sao sửa chữa nổi. Bởi vậy nhìn vào
khoa học xã hội trên thế giới hiện nay, người ta thấy ngoài những bộ môn cụ thể (lịch sử, địa lý dân tộc học
xã hội học tâm lý học v..v..) lại còn có lối nghiên cứu tổng hợp về từng dân
tộc tạo nên những ngành kiểu như Ấn độ học, Trung quốc học, Nga học...

Có thể là
những liên tưởng đã kéo tôi đi quá xa,
song thú thực là đọc Đêm của những ông hoàng tôi cứ loay hoay
trở lại với những ý tưởng nói trên, bởi lẽ ở đây, con người Nga được Kessel khắc hoạ rõ nét quá, và có thể
xem như những tài liệu bổ ích cho những ai muốn hiểu người Nga và đi vào môn Nga học chúng ta vừa nói. Những
ông bác sĩ quen sống với những tư tưởng cao xa phải đi lái xe độ nhật. Những
ông ký giả loại xoàng lo in báo xong thì đi bán rong, ấn những tờ báo tiếng Nga
mình viết vào tay các đồng bào cũng nghèo như mình. Các cô gái di-gan mặc những
bộ váy áo sặc sỡ đi hát ở các cửa hàng và nhận chuốc rượu cho khách lấy tiền
thưởng. Những ông hoàng ăn tiêu theo kiểu bốc giời, đến lúc thất thế chuyên đi
gác cửa hoặc bưng bê thức ăn song vẫn giữ
lối xài sang, sẵn sàng xỉa ra đồng tiền cuối cùng để chi cho bữa tiệc vui còn
như ngày mai sống thế nào không cần biết. Cộng đồng lưu vong nào thì cũng có
rất nhiều kiếp người xiêu vẹo như vậy, nhưng hình như với người Nga, trong hoàn cảnh sống trên đất
Pháp và có được chút tự do thảm hại, những mẫu người ấy trở nên
hoàn chỉnh hơn bao giờ hết.

Và ra
chất Nga, đúng tính cách Nga nhất là
trường hợp nhân vật Helen.

Sẵn một trái
tim nhân hậu song cô gái này lại bị bao thành kiến chi phối. Dễ bị kích động.
Không biết tính toán. Tự trọng một cách quá mức. Vội vã hứa hôn với một thanh
niên đau ốm trong khi chả hiểu gì mà chỉ
vì thương hại cậu bé. Cam tâm để cho một ông hoàng hết thời chiếm đoạt chỉ vì
tìm thấy trong người kỵ sĩ ấy một hình ảnh hào hùng, và mặc dầu không yêu thậm
chí biết hết tính cách thô lỗ của anh ta, nhưng
khi đối tác bị tai nạn thì nhận
lấy việc cứu giúp. Luôn luôn sáng suốt nhưng cũng luôn luôn sai lầm và dễ dàng
trượt dài trong những cơn bốc đồng ngẫu nhiên... Helen là thế, dù có tâm
hồn, lại có tài nữa, nhưng hình như cô không biết sống. Cô gợi cho người ta cảm giác kỳ cục, mọi hành động và trước tiên là cách suy nghĩ của cô vừa bất ngờ như
không ai có thể đoán trước, lại vừa hoàn toàn phù hợp với con người cô, cái
dòng máu Nga mà cô mang trong mình, chính những đau khổ mà cô tự chuốc lấy kia
đã là nguồn gốc tạo nên sức sống kỳ lạ mà có lẽ chỉ những người phụ nữ Nga mới
có.

Ở đây, đọc
Kessel mà tôi như được trở lại với những
trang sách của Tolstoi, của Dostoievski; trong một nhân vật như Helen tôi như bắt gặp cả Natasa trong Chiến tranh và hoà bình lẫn Sonia trong Tội ác và trừng phạt, Nastasia Filippovna trong Chàng ngốc... Những nét tính cách
Nga mà các bậc thày cổ điển đã dày công
khắc hoạ như một lần nữa được tái tạo qua ngòi bút của Kessel, và chính trong
một hoàn cảnh có vẻ như không điển hình,
cái phần tinh chất trong tính cách ấy
lại có dịp bộc lộ rõ rệt hơn bao
giờ hết.

III

Cái hoàn cảnh thoạt nhìn có vẻ như không
điển hình, nhưng lại là điều kiện tốt nhất để các nhân vật bộc lộ tính cách ở
đây, chính là hoàn cảnh lưu vong mà họ đang sống.

.... Có những cuốn sách chỉ được nghe kể mà
sao mình cứ phải nhớ mãi về nó và thầm
ao ước có ngày được đọc nó. Phố mèo câu
cá của nhà văn Roumani với tôi, là
một trong những cuốn như thế.

Lần đầu tiên tôi được nghe nói về tác phẩm này là qua nhà văn Tô Hoài.
Nhân nói về bậc đàn anh Vũ Bằng, Tô Hoài
kể rằng hồi mới viết văn ông thường được Vũ Bằng cho mượn sách để đọc,
trong đó có cuốn Phố mèo câu cá ( La rue du chat qui pêche của Yolland Foldes )

Theo
Tô Hoài, câu chuyện về đám vua chúa và cả dân nghèo Roumani sang sống ở
Pháp sao mà gần gũi, thật trên trời dưới biển đủ vẻ mà rút lại cũng trớ trêu nhơm nhếch như mọi kiếp
người.

Không uống mà say, tôi cũng bị lây
những ám ảnh tương tự :

Người Đông Âu sang sống ở Pháp. Người châu Phi sang sống ở Anh. Trên đất Đức
có cả một bộ phận cư dân người Thổ Nhĩ Kỳ. Còn người Trung Hoa thì có mặt trên
khắp thế giới từ vùng Đông Nam Á vốn cách chính quốc không bao xa tới những
vùng xa xôi mãi bên châu Mỹ. Từ lâu rồi trên thế giới này đã tồn tại một nhân
loại gồm những bầu đoàn thê tử từ giã
mảnh đất chôn rau cắt rốn để đến với những chân trời xa lạ, và chính trong khi nhìn vào cái nhân loại bị bứt ra khỏi mảnh đất của mình
này, mỗi người bình thường có thể tìm thấy bao nhiêu vấn đề liên quan, thậm chí
có thể nói là chỉ tới họ --- những người lưu vong --, cảm giác về kiếp người
mới bộc lộ hết chất ám ảnh của
nó.

Người ta càng thấy rõ điều này hơn khi
đọc Nazim Hikmet (nhà thơ Thổ Nhĩ Kỳ một thời gian dài lưu vong ở Liên xô, người từng viết câu thơ nổi tiếng
Lưu đày là một nghề rất khổ ), hoặc khi đọc hàng loạt nhà văn Nga khác từ Henry Troayat, Nabokov, tới I.Brodski, A. Makin cũng như xem những bộ phim Trung quốc có chiếu trên màn ảnh truyền hình Việt Nam mấy năm trước 2000, kiểu
như Người Bắc Kinh ở Nữu Ước, Đi sang châu Âu.

Và bây giờ đến Đêm của những ông hoàng.

Hoá ra từ thực tế của đám dân lưu vong, người ta có thể khai thác
nhiều chủ đề khác nhau :

Sự lang thang phiêu bạt như là một định mệnh của con người.

Sự xa lạ, cái cảm giác của người không tìm thấy mối liên hệ với hoàn cảnh chung quanh, mà chỉ thấy mình buộc phải sống.

Nói như Marcel Proust “Tôi đến thế giới này như người nước ngoài và rời khỏi nó cũng như người nước ngoài “ (câu nói cô đọng này
của tác giả Đi tìm thời gian đã mất được chính A. Makin, nhà văn Nga lưu vong sưu
tầm và trích dẫn trở lại)

Rồi sự thích ứng.

Một điều bất cứ ai, dù chưa dấn thân vào kiếp sống nơi đất khách
quê người, cũng có thể dự đoán được, ấy là
sự mưu sinh ở đây cực kỳ khốn khó.

Bị
dứt ra khỏi mảnh đất quen thuộc cũng có nghĩa là con người rơi xuống bùn đen.
Nơi ăn nơi ở thảm hại. Miếng ăn là chuyện phải lo hàng ngày. Để tồn tại người
ta không có quyền từ chối bất cứ việc gì
và thường khi để có đồng bạc những người cao sang cảnh vẻ cũng phải làm những công việc mạt hạng nhất.

Thích
ứng ở đây cũng là một biến thể của cái câu mà nhân vật Pavel Korsaguin trong Thép
đã tôi thế đấy từng tự nhủ “Hãy biết sống ngay cả khi cuộc đời trở nên
không thể chịu được nữa!"

Sau vấn đề miếng cơm manh áo, cái sự tồn tại hay không tồn tại kể ra còn bộc
lộ qua nhiều khía cạnh khác trong tâm lý
của dân lưu vong, mà trực tiếp nhất là
quá trình hoà nhập của họ với con người và xã hội mà họ mới tới.

Trong
một tài liệu nghiên cứu về những người nhập cư, tôi đọc được một nhận xét có vẻ
nghịch lý nhưng suy cho cùng lại rất chính xác, đó là khi phải đến sống ở
những miền đất xa lạ thì sự thích nghi về văn hoá còn khó hơn cả sự thích nghi
về ngôn ngữ. So với sự kiếm sống thì
yêu cầu thích ứng ở đây còn cao hơn một
bậc.

Có điều, chính trong hoàn cảnh phải vật
lộn để thích ứng ấy, con người có dịp tự chứng tỏ bản lĩnh làm người của.

Vượt lên
trên sự hư hỏng buông trôi, ở nhiều người
bắt đầu nảy sinh niềm kiêu hãnh
chính đáng: không gì bẻ gãy được họ.

IV

Trong phạm vi của một cuốn tiểu thuyết
vài trăm trang, cố nhiên câu chuyện được Kessel kể không thể trải ra quá rộng.

Trong Đêm của những ông hoàng, các nhân vật người Nga mới chân ướt chân ráo tới Pháp, tức còn đang trong hoàn cảnh những thích ứng
ban đầu, nên họ cứ phải vón cục lai với
nhau để vừa trông nhau kiếm sống, vừa
tìm cách an ủi nhau, chia sẻ với nhau
những kỷ niệm cũ vốn không dễ mà quên.

Thế nhưng, nhờ ở chỗ biết phác hoạ lại cái hoàn cảnh ấy
một cách
sinh động, cuốn sách lại làm nổi
lên một chủ đề khác: đó là sự gắn bó của con người ta với quá khứ. Thật vậy
trường hợp của những Chuvalov, Fedor, Stephane... nói ở đây chỉ chứng tỏ một điều, dù đi đến chân trời
góc bể nào thì người ta vẫn thuộc về cái cộng đồng mà người ta đã sinh ra. Sau
khi từ bỏ nền văn hoá từ đó mà mình đã
lớn lên, mỗi cá nhân càng thấy thật ra
mình đã gắn bó với nó bằng muôn vàn sợi dây vô hình. Nó đã là một bộ phận của
con người mình.

Ở đây trí nhớ vừa là
niềm vui vừa làm phiền người ta, quá khứ
vừa là điều tự hào, vừa là thứ muốn quên
đi, để rồi biết ngay rằng không thể quên nổi.

Vậy thì, với nhiều người,
hình như việc sinh ra ở đâu là cả một sự
kiện lớn trên đời, mỗi chúng ta không chỉ thuộc về mình mà còn luôn luôn thuộc về một thế giới khác trong đó mình và
dòng giống mình là một bộ phận.

Như trên đã ghi nhận, điều đập mạnh vào ấn
tượng một người đọc như tôi khi đọc Đêm của những ông hoàng ấy là cái chất Nga
kỳ lạ của tác phẩm. Và điều này lại hai lần kỳ lạ nếu biết rằng nhà văn J. Kessel sinh ra và lớn lên không
phải ở Nga.

Phải chăng
chỉ còn có cách giải thích chính trong hoàn cảnh sống xa quê hương, con người ta lại có dịp trở về với cái cội nguồn dân tộc của
mình một cách sâu sắc hơn bao giờ hết ?

Trên con đường trở thành công dân thế giới, phải chăng những dữ kiện về cội nguồn không níu kéo người ta song vẫn luôn luôn là những nhân tố cần tính tới?

Phải
chăng đó cũng chính là cái sức hấp dẫn
mạnh mẽ và lý do tồn tại của những tác phẩm văn học viết về dân lưu vong vốn đi
thành một mạch riêng và dường như nhìn vào nền văn học nào cũng có thể bắt gặp?

Để hiểu thêm về Phố mèo câu cá,

các bạn có thể đọc thêm bài viết của Hoàng Phủ Ngọc Tường ở địa chỉ:

http://www.lebadang.org/Items/ItemDetail.aspx?AutoID=184&CateID=274