Những tháng ngày ngột ngạt -- nhật ký Hà Nội 1974 (kỳ II)

26/5

Hình như tất cả các khu vực của đời sống đều là đang ở vào chung một
tình trạng. Đi đâu cũng gặp những điều làm
mình nản lòng,  mà những điều đó lại thật giống nhau, khiến người ta có cảm giác không
sao thoát nổi. 

Như đối với tôi hôm nay. Tôi ghê tởm xã hội. Nhưng tôi cũng khó chịu ngán
ngẩm mỗi khi về với gia đình, cũng sợ hãi chán chường khi nhận ra những manh
nha thói xấu nẩy sinh trong ngay những người mà mình gần gũi và quý mến ở cái cơ quan
tôi đang làm việc. Đi ra đường, tôi ghê sợ tai nạn, và tôi càng hiểu những tai
nạn đó bao vây mình dày đặc trong đời sống, chỉ cần một chút không may nào
đó, là nó va phải con người mình.

Không có ai là trùng khít với ai cả,-- tôi hiểu điều đó. Nhưng trong con
người, sao chỉ thấy nẩy nòi lên những cái xấu, những cái dở, những cái dốt nát.
Quá ít những người để cho mình yêu mình phục, đó là điều làm tôi đau khổ hơn cả. Hình
như hôm nọ chính Nguyễn Khải có nói, lắm lúc trong người cứ dậy lên những điều
hằn học, khinh ghét mọi người, không dám nhìn vào mặt ai, không dám gặp ai cả.
Thế thì ý nghĩa đời sống, còn là chỗ nào? Chỗ nào bây giờ. Chịu.

Những tiếng trẻ con khóc, và cùng với nó là mũi dãi bẩn thỉu. Những đoạn
đường nhênh nhang nhếch nhác. Những lời chửi bới hằn học, những câu đùa nhạt nhẽo.
Một câu nói tục gây phản cảm chẳng khác một câu nói chính trị suông. Bao nhiêu thứ hàng ngày dồn ép
vây bủa lấy tôi, và tôi hiểu rằng chính nó lại là cái gì đời sống nhất, cái phần
đời sống mà nếu tôi xa rời, thì cũng rất tiếc.

27/5

Những dấu hiệu của tình hình mới:

- Đêm quan họ vẫn diễn như mọi
năm, nay không hiểu sao làm nhiều người khó chịu. Chậm quá. Trong khi đó, trẻ
con hát Oan ta mê la đầy đường. Một
nhịp điệu mới đang len lỏi.

- Những tổ chức tan rã. Đội, Đoàn
chỉ còn là nghi thức... Chính các thành viên trong các tổ chức đó rất biết điều
đó.

- Bất cứ cái gì mới nảy sinh,
cũng gây phiền phức cho những người khác, cho những gì đã cũ. Trong khi đó, thì
không có cách nào khác, là cuộc đời  phải
có sự nảy sinh.

- Cái lớn nhất của xã hội này, là
sự di chuyển: chuyển từ một đạo quân sang một xã hội thật sự với những nguyên
lý bình thường của nó. Những quy luật sẽ chi phối đại khái bao gồm: sống theo
những quy luật giá trị, sống với nhau như những cá nhân, sống lật bài, mỗi người
nói rõ mình...

Cái thấy rõ nhất trong việc việc
chuyển đổi, là những cái hôm qua ta tưởng nghịch lý, lại làm nên bản chất của hiện
thực. Những trường hợp đột xuất lại biểu hiện đúng đắn quy luật. Những hiện tượng
không bình thường, lại tiêu biểu cho cuộc sống bình thường.

30/5

 Nóng bức. Cái nóng bức của thời tiết, cái nóng
bức của những đòi hỏi riêng tư trong một người thanh niên như tôi. Nhưng còn là
những nóng bức của tình hình xã hội.

- Nhất định là phải tiếp tục đánh
nhau. Cái đích vẫn là như cũ, không thể thay đổi.

Mọi việc chuẩn bị xây dựng XHCN ở
miền Bắc chỉ là tạm bợ. Để ổn định tình hình 
trước mắt. Còn thì trông chờ ở những năm tới 1975, 1976.

- Đất nước đã từng là một đạo
quân, đang là một đạo quân -- và sẽ còn là một đạo quân. Lính tráng được ưu
tiên mọi mặt. Và người ta nắm lính tráng chắc số một. Anh có thể sai lầm, hư hỏng,
nhưng anh không thể phản chiến.

- Cho đến cái vốn của đất nước, để
mang ra chào hàng trước thế giới, thì vẫn chỉ có chiến tranh. Hiện đang dồn sức
tổng kết kinh nghiệm chiến tranh, rồi lấy vốn tổng kết đó, làm ngọn cờ tinh thần
và cũng là một cách trấn an dân chúng.

Ở phía bên kia, cũng như ở phía
bên này, thì cái cách để ràng buộc con người vẫn chỉ là một. Vẫn chỉ là tổ chức
+ tư tưởng. Ràng buộc nhau, hành hạ nhau, xô đẩy con người ta theo công việc
đánh nhau. Thật là khốn khổ cho dân tộc này.

 Bao giờ yên ổn? Không biết.

 Không biết người Việt Nam sẽ ra sao, nếu như
không đánh nhau, không sao hình dung ra nổi.

... Nếu như tôi nói về người Việt
Nam trong lúc này, thì ở Bắc cũng như ở Nam, tôi đều muốn nói trên lập trường
dân đen. Nói trên vị trí của gia đình tôi, bè bạn tôi. Có thể, tôi hiểu biết
nhiều chuyện hơn một người dân đen bình thường, nhưng tôi không thể tiến sang vị
trí khác.

13/6

Chuyện xã hội. Ông Chưởng Cần một
thày phủ thuỷ nghe nói chữa được bệnh. Hai nhà khoa học lao vào, cho là một thứ
điện sinh vật. Những tướng tá mới lên, bị ốm bị thương, tiếc đời, cũng đổ đến
chạy chữa. Mang cả phim đến quay ông này. Tuyên giáo có ý kiến “thật là nhục
cho những người cộng sản.” Và thế là dẹp hết. Người ta rũ bỏ “nhà khoa học”
kia, ông bị xem như một thằng vô lại. Kiện đến đâu bây giờ? Không có chỗ.

Thời buổi của những chuyện nhảm
nhí. Tất cả các cơ quan đều chia ra hai phái: người ủng hộ, kẻ phản đối Chưởng
Cần. Nhưng mà làm gì?  Mọi chuyện dẹp đi
rất nhanh.

Đến cái nạn đói vừa rồi cũng thế.
Cũng kết luận đó là một cái đói giả tạo. Thế thì còn gì không bị coi là giả tạo
nữa. Chiến thắng giả tạo, cuộc chiến tranh giả tạo. Cho đến cả bộ mặt cuộc
chiến tranh này, khi trình ra thế giới, cũng là giả tạo nốt.

Có một luận điểm: Chúng ta kiên
quyết hoàn thành di chúc của Người lãnh đạo cao nhất đã đặt ra là thống nhất đất nước.
Từ nay đến lúc tất cả chúng ta nằm xuống. Còn xây dựng tương lai sẽ là công việc
của các thế hệ kế tiếp.

Chỉ sợ cái thế hệ này sau khi chiến
thắng sẽ nằm đấy ăn vạ, và không cho tương lai ngóc đầu dậy. Vả chăng tương lai
nào chẳng bắt đầu từ hiện tại?

23/6

Chưa năm nào nóng như năm nay. Mọi
người như đang bị luộc đi, bị nhúng vào nước sôi và từ đấy lôi ra, mặt mũi đỏ lựng,
mắt nhớn nhác.

 Đúng hơn, cái đang hành hạ người ta, là những
dục vọng, là một cách sống, cách quan hệ không còn tương xứng với sự phát triển
cá nhân.

Nguyễn Minh Châu: Chật chội đến nỗi
người nào ở nguyên nhà ấy. Người ta không dám sang nhà nhau. Chỉ cần sang, là
anh chiếm một chỗ mà người  trong gia đình
vốn có. Có khi họ phải ra đường.

Cũng Nguyễn Minh Châu: Mỗi người
đang phải đánh nhau với một thằng người trong mình.

... Một đất nước không có mùa
xuân. Một đất nước quá nóng nực. Nóng là một dấu hiệu của không gian bị dồn ép,
của một sức ép mà người ta không khống
chế nổi.

Hân: Cái đáng tiếc nhất ở mình,
là một thứ gì như là chủ nghĩa tài tử, chủ nghĩa nghiệp dư trong lãnh đạo kinh
tế. Chính ở nước Tiệp, bọn báo chí bảo cũng thế, huống chi ở nước mình.

Nhàn: Ở nước mình, xưa nay, người
ta đều đến với quyền hành bằng làm chíến tranh, chứ có ai  biết làm kinh 
tế.

Trên một vài phương diện trọng yếu, xã hội này còn là quay ngược về phía lạc hậu của thời phong kiến.

Ví như xu hướng cát cứ địa phương. Nó chưa bao giờ mãnh liệt như bây giờ. Các địa phương có quyền hành như những lãnh
thổ độc lập.

Có nước đời nào như thế này: Nước
Việt Nam chuyên môn sợ các nước khác là “hữu”, là đầu hàng.

 Đến lượt trong nước,
các tỉnh “cách mạng” hơn “ cấp tiến” hơn Trung ương, và huyện hơn tỉnh, xã hơn
huyện, trong quân đội thì các quân khu hơn tổng cục, trung đoàn hơn sư đoàn. 

Cứ
xem việc cho du nhập sách vở phim ảnh thì biết. Có nhiều phim trên đã cho nhập dưới vẫn cấm. Đúng là theo quy luật “càng đi
xuống, càng cách mạng” nói ở trên. Còn thế
nào là cách mạng thì có giời mà biết!

Nếu lùi xa, tính cả mấy năm nay,
thấy người ta ngày càng bảo thủ đi.

... Bây giờ tôi mới hiểu cái ý
ông Khải hay nói: sau này lịch sử có nhắc lại những ngày này, cũng chỉ nhắc vài
ba câu. 

Có phải như thế nghĩa là chúng ta sống rất nhiều ngày lắp đi lắp lại,
chán chường, và không có một biến đổi nào tích cực cả?

29/6

 Cùng một lúc, trong văn học có từng này chuyện
.

 1/Cây
táo ông Lành ( báo Văn nghệ
1-6-74) phạm huý. Và bắt đầu thì cũng bằng đồn thổi. Người ta suy ra: Tại sao lại
có sự trùng hợp đến kỳ lạ giữa các tên tuổi. Rồi nhưng chi tiết tổ kiến, cái
nhà đổ...

Hoàng Cát đi đâu cũng bị người
ta... từ chối không tiếp. 

Gặp Ng Khải: Tôi là Hoàng Cát đây, tác giả Cây táo ông Lành đây. 

Ng Khải phải bảo ông làm gì mà cứ phải kêu toáng lên thế. Bây giờ cũng đừng nên đi đâu, đừng
thanh mình, đừng gây gổ gì. Rồi sẽ qua đi thôi.

2/Chuyện thứ hai, thơ Phạm Tiến
Duật, một bài thơ về cái vòng tròn, trong đó có những câu cái vòng tang như con
số O. Người ta cho là một bài thơ phản chiến, đánh giá tội rất nặng. Hiện nay, thơ
Phạm Tiến Duật không được ngâm trên đài, bài Trường Sơn đông Trường Sơn tây
không được hát. Quân đội (Vũ Cao, Chính Hữu) kết luận chỉ là một bài thơ yếu về
tư tưởng, đăng lúc này không có  lợi gì. Nhưng người ta vẫn không tha Duật.

     Khi bọn tôi ngờ rằng chẳng qua Duật say mê
về kỹ thuật, làm thơ tìm được một ý hay, nên cứ làm theo mãi thì Hoàng Trung
Thông bảo các ông hơi đơn giản quá đấy.

 
3/   Kỷ niệm Ngô Tất Tố, một cụ
già bạn cụ Tố viết bài kỷ niệm, có nhắc đến chuyện đói một năm trước 1945 và bảo
là "đói tất sinh biến". Tuyên giáo Trung ương cho thế là không nhạy
bén, tình hình này lại nói thế. Không biết có phải vì thế mà Hoàng Tùng nhận định
"Thời buổi này mà có người kêu gọi nông dân nổi loạn !"

 4/Nhưng cũng có thể ý Hoàng Tùng là để chỉ kịch
rối Sự tích Thăng Long của Tô Hoài.
Vì trong vở kịch đó, có những ý ngầm lấp lửng.

 Một ông vua đối diện với những người
dân thường, ăn nói toàn những câu ghê gớm. Vua bảo một người dân, bác có nghe không, trời đất phập
phồng thế nào ấy... Trời đất này bác với trâu cũng đến đi ngủ với giun... .  

 Cuối kịch vua Lý Công Uẩn lại đi học
làm vua v.v. 

Toàn truyện vậy, giọng cứ tưng tửng tưng tửng, hiểu thế nào cũng
được, vận vào đâu cũng được.

Có thể nghĩ Tô Hoài đã cố ý viết
thế, vì cách đây ít lâu, dưới bút danh Hồng Hoa, ông đã nói vỗ mặt Tố Hữu. 

Một
quyển Kiều mới in, lại đặt mấy câu thơ của Tố Hữu lên đầu. Hồng Hoa bảo làm thế
ít ra cũng là vô duyên, nếu không nói là chướng. Thơ Nguyễn Du không cần gì phải
trang điểm thêm. Chỉ tiếc là ông không còn sống để mà lên tiếng phản đối .

Bài Nửa đêm qua huyện Nghi Xuân, cũng đã từng
bị nhiều người  kêu là láo! Như vậy, là
Tô Hoài đã nói Hà Huy Giáp là nịnh, và Tố Hữu là láo với tiền nhân.

Lại còn vụ ông Khải, các bài Nếp sống nếp nghĩ trên báo Nhân dân mà tôi đã ghi vào cuốn sổ
riêng.

 Phản ứng của người trong cuộc ra sao? Như Tô
Hoài, bây giờ người ta có thể nói đúng là một gã phiêu lưu, sự phiêu lưu lặng lẽ.

 Nguyễn Khải kể, khi hỏi sao viết vậy, Tô
Hoài bảo thì mình cũng tưởng trên cho làm
ăn thật thà. Và tủm tỉm cười.

Vụ Cây táo ông Lành, mọi người đang rất hốt hoảng. Xuân Diệu đang đề
nghị Ng Khải viết một ít chân dung cho tạp chí Tác phẩm mới, lập tức phải thôi. Nguyễn Văn Bổng, Hoài Thanh đang định nghỉ sáng tác. Hoàng Trung Thông bảo là hãy ở lại để lo chuyện bài báo Văn nghệ cho tốt cái đã.

Ý kiến nghe được thì tản mạn và mâu thuẫn.

Như Xuân Diệu, người ta đồn có
lúc ông đã nói với Hoàng Cát người vốn được Xuân Diệu nhận làm em nuôi: “Em ơi,
trong lúc này, đồng chí Tố Hữu còn đang bận bịu, em lại làm cho đồng chí phải vất
vả thêm”.

Nhưng một lúc khác, ông lại bảo với
những người chung quanh, thế này tức là địch nó thắng ta. Nó làm cho chúng ta
nhìn đâu cũng ra nó hết cả rồi!

Có một người đang khổ sở là Vũ Tú
Nam. 

Ông này nổi tiếng là nghiêm chỉnh, vậy mà toàn mắc cạm (Sau này, anh em giải
thích: Vì ông ta trong sáng quá, ông chỉ có thực tế bàn giấy và chỉ thị nghị
quyết cấp trên, mà không có chuyện ở ngoài quán bia). 

Người duyệt bài Cây táo ông Lành là ông. Trong số đó,
ông lại có bài Từ Thức, lấy truyện cổ tích ra kể lại, nhưng cũng bị bới móc. Từ Thức trong truyện của ông đi gõ cửa bên đông, cửa bên tây không được, bây giờ về làng cũ, dân làng đã
già.

Vũ Tú Nam than thở:

- Thế hoá ra văn nghệ không được
sai? Các ngành sai không nói gì, Văn
nghệ mà sai là làm rầm rĩ cả lên, thế là thế nào? Lúc nào cũng bảo văn nghệ là
dễ sai cơ mà.

... Nhưng nhìn rộng ra thật đáng
lo. Bao nhiêu chuyện xấu xa trong xã hội, văn nghệ chỉ là một chuyện rất nhỏ.

 Phạm Tiến Duật cho rằng thôi, chẳng qua tình hình này chỉ yêu cầu người ta nên
im lặng. Mà im lặng là phải. Ví như bây giờ cái xe đang đi qua đoạn cua khó khăn. Chúng mình thì ngồi
sau xe. Sợ hãi không được. Mà nhìn lên cao, reo hò phong lan đẹp quá cũng
vô duyên.

Một cách giải thích hợp lý hơn: Cứ
khi nào xã hội có chuyện , muốn răn đe dân chúng nói chung, thì người ta mang
văn nghệ ra đánh.

Khi vào ném bom miền Bắc, thường
có hiện tượng máy bay Mỹ ném không hết bom. Trước khi trở lại tàu sân bay, phải
ném nốt số bom này đi, nếu không hạ cánh nguy hiểm. Có những vùng tự nhiên bị vạ.
Là địa điểm để hứng chỗ bom thừa đó.

Văn nghệ là một vùng ném bom tự
do như thế.

Không biết ai là người nói ra cái
ý này đầu tiên? Nghe bảo là ông Tô Hoài.

30/6

Xã hội gì mà... bất cứ chuyện
giai thoại, tiếu lâm nào cũng vận vào mình. Rất nhiều chuyện đồn đại. Điều đáng
sợ, là đồn đại luôn luôn ...đúng. Người ta sống bằng những bản năng tự vệ, và
những bản năng đó, cứ thế hoành hành.

Nguyễn Tuân: Thời nào, người ta
hay nói về những chuyện to tát, thì lại thường hay khổ vì những chuyện vặt.

Xuân Diệu: Xã hội này là xã hội
lý tưởng của những thằng mê - đi - oóc ( 
mediocre = kẻ tầm thường).

3/7

 Một cô con gái mới ở nông thôn ra, làm nhà bếp
quân đội, cũng muốn ăn, muốn diện, muốn làm quen với các bạn bè khác, nhưng lại
chưa biết làm thế nào. Những câu đưa đẩy bắt quen của cô rất dại dột. Bọn thanh
niên không chơi với cô. Cuối cùng, cô lại rơi vào bẫy một lão già khốn nạn.

Những khu nhà Hà Nội đã không chứa
nổi người lớn, và càng không chứa nổi trẻ con. Trẻ con đổ ra đầy đường, bây giờ
nghỉ hè, tối người ta lại dạy hát cho bọn nó, sáng người ta lại bắt chúng nó tập
thể dục. Ở những phố vắng, người ta rào đường lại để làm sân chơi cho trẻ.

Cuộc sống hôm nay là thế nào? Là
cách sống chung không còn phù hợp với sự sống và sự phát triển của cá nhân nữa.
Là người ta đang cần phải sống khác đi, nhưng không sao khác được, loay hoay
không biết sống như thế nào cả. 

Tôi nói ngay như chuyện giải trí. Lúc nào chúng tôi cũng thèm nhưng xã hội không mở ra bất cứ phương hướng nào và mỗi cá nhân không biết thỏa mãn nhu cầu của mình bằng cách nào. 

Lại như nhu cầu làm việc.  Khi một con người biết rằng mình cần làm việc
như thế nào, tức con người đó đã trưởng thành. Loại người đó ở ta chỉ là số ít.

4/7

 Như là đang có một thứ dịch, dịch phát hiện những
cái xấu, xỏ xiên, hai mặt trong văn học. Ngoài những chuyện vừa kể trên, ngày
càng lần ra những chuyện khác, có chuyện đúng, có chuyện sai, có chuyện do hớ
hênh, vớ vẩn mà buồn cười, có chuyện thật không đâu vào đâu, song người ta cứ vận
vào mình, hết sức lẩm cẩm.

- Báo Văn hoá nghệ thuật tiến hành một cuộc phỏng vấn những đức tính của
dân Việt Nam.

 Kết quả, những đức tính như cần cù, giản dị, được 79-80% coi là
quan trọng. Những đức tính như trung thành với Đảng, với Cách mạng, số phiếu rất
thấp. Đúng là lạy ông tôi ở bụi này, mấy người ở báo rất dại dột, rất hớ hênh, không ra
làm sao cả.

- Bài ông Lê Đình Kỵ viết về Hải
Triều, trong đó có những đoạn trích rất ác. Giai cấp thống trị độc quyền, tự
chuốc lấy sự thoái hoá. Người nghệ sĩ trong những điều kiện đó như một thứ thày
tuồng, một thứ nhắc vở.

- Những Người về đồng cói, Bão biển lâu nay không sao, bây giờ cũng có ý kiến.
Câu hỏi đặt ra với Người về đồng cói:
Lấy đâu ra cái kiểu có một người đi xa về làm ầm lên về mọi chuyện như vậy.

- Ông Thông đi nói chuyện ở các
nơi: Chủ tịch huyện có vấn đề. Ông Khải
không hiểu gì về CNXH

- Chuyện liên quan đến Nguyễn
Đình Thi: Kịch Hoa và Ngần và tập thơ
Dòng sông trong xanh. Mặc dù phần chủ
yếu trong tập, những bài hay nhất là  lấy
từ Bài thơ Hắc Hải, nhưng Dòng sông trong xanh vẫn bị coi  là yếu đuối, uỷ mị.

Thời buổi khó khăn. Cái khó khăn
lớn nhất là khó khăn để có thể tin, vì chỉ có thể, người ta mới làm được một ít
việc cần làm.

Lòng tin, đâu phải là chuyện của
những nhân vật lớn. Vì khái niệm thiên tài đã bao hàm trong nó khái niệm về
lòng tin mất rồi. Chỉ những người bình thường chúng tôi, mới cần đến lòng tin đến
thế!

19/7

Khải: 

-- Cơ sở tâm lý của chủ nghĩa
McCarthy ở Mỹ -- Sau chiến tranh, trở về, người lính không thể trở lại làm một
người bình thường nữa. Người ta không biết làm nghề gì. Người ta phải tìm một
con đường ngắn nhất để kiếm sống.

 Đang có cuộc trao đổi trên báo Nhân dân về làm ăn thật thà.

Hữu Mai:

-- Xã hội mình thì làm ăn
thật thà sao được. Sản xuất nhỏ không thể làm ăn thực thà. Phải có một nền sản
xuất lớn cơ!

Nguyễn Đình Thi: 

--Lão chủ hãng Peugeot có thể làm ăn thật thà, còn như
anh chữa xe đạp đầu đường Hà Nội, nhất định phải sống bằng gian dối.

Cái chính là sau chiến tranh, người
ta phải thấy sợ, biết sợ, tuân thủ chặt chẽ những gì quy luật cuộc sống đòi
hỏi. Sự dũng cảm mà chiến tranh mang lại có những mặt tiêu cực của nó. Là nó
làm cho người ta không còn biết sợ là gì nữa, kể cả sợ những quy luật tất yếu.

Trong hai ngày 10, 11-7, ở Ninh
Bình có một cuộc phiến loạn. Thương binh  dùng bạo lực, làm chủ thị xã.
Có khẩu hiệu, khẩu hiệu thay đổi nhanh. Thông tin liên lạc vững chắc, tổ chức
như một chiến dịch. Nhận định: đây có bàn tay địch. Từ nay về sau, cho phép bắn
bỏ.

Chiến tranh chỉ có ý nghĩa duy nhất,
khi nó đồng nghĩa với chiến thắng.

Dân số thủ đô: 1.378.000 người.
Dưới 15 tuổi : 570.000người. Dưới 6 tuổi: 
240.000 người

Ngoài phố, ngày nào cũng có những
tin đồn về những vụ bắn nhau, giết nhau. Có một trăm lý do khác nhau, giải
thích quanh một vụ giết người như vậy. Nhưng chỉ có một lý do duy nhất -- chiến
tranh. Chiến tranh làm cho người ta không còn biết kỳ cương là gì nữa, không
còn biết sợ hãi, không còn nói với nhau bằng lời lẽ, pháp luật.

Cái chính là một xã hội làm thì
ít, ăn thì nhiều, đầu tư sức lực vào việc làm ra của cải thì ít, lo phân phối của
cải thì nhiều. 

Cái chính là sự công bằng không có, khiến mọi người không cảm thấy
yên tâm  làm việc. Làm hay làm dở ai biết cho mà cố? Làm chết xác trong khi kẻ khác
phá hoại thì làm làm gì? 



 Nhiều lần, tôi
muốn kêu to lên. Xã hội gì thì xã hội, tôi không cần biết tên, tên gì cũng được,
nhưng tôi cần cái này -- cần làm sao mọi người lao động, lao động làm thêm ra của
cải. Nếu không có lao động, thì mọi chuyện sẽ sụp đổ.

Dạo này, tôi muốn đi tới những
chuyện gốc rễ của vấn đề, đi tới như một cách kết luận cuối cùng.

- Có những vấn đề thuộc về chiến
tranh. Nhưng có những vấn  đề thuộc về
cái mạch chung của xã hội này, 30 năm nay. Tôi muốn nói Cách mạng tháng 8, hình
như đó là một trường hợp ăn may. Và những người cầm đầu cứ thế mà kéo mình
đi,  tưởng rằng có thể làm liều như vậy
mãi mãi. Không phải chỉ là chiến tranh và cũng không phải do người ta già yếu.
30 năm nay, ngay lúc người ta khoẻ mạnh, người ta đã chẳng ra sao rồi.

- Có những vấn đề thuộc về chủ nghĩa
nọ lý thuyết kia, những vấn đề chính trị. Nhưng cũng có những vấn đề thuộc về
cái cách sống của người dân thường ở đây nữa. Có ở đâu, người ta sống tạm bợ,
hèn hạ như ở đây. Xấu đều hơn tốt lỏi. Ăn
cỗ đi trước lội nước đi sau. Đọc những ca dao, những truyện cười, thấy người
ta loanh quanh chế giễu nhau trong những chuyện rất tầm thường. Cái dân tộc
tính ứ đọng trì trệ như vậy, là mảnh đất tốt để nhân tính biến hình, thay đổi,
mốc đi, rỉ đi, không sao ngóc đầu lên được.

...

Nhìn quanh lắm lúc bàng hoàng
kinh sợ cả người.

Sao dân mình nhiều người tồi tàn
như vậy. Ở những nơi khác, thêm một người, 
là đóng góp thêm cho công việc, là thêm bao nhiêu điều tốt đẹp. Ở đây, thêm
một người, là thêm những đòi hỏi. Và đẻ thêm ra sự hỗn loạn, đẻ thêm ra bao
nhiêu lo toan. Tôi còn tin tưởng được ai nữa.

4/8

Tháng 7 âm lịch oi nồng là tháng
7 sống trong đe doạ của bệnh tật, nước sông, lụt lội, và cả bão nữa. Trời đất
phập phồng như thế nào ấy. Không ai có thể yên tâm làm việc gì.

Có xã hội nào như cái xã hội sau
chiến tranh, người cứ đổ cả ra đường, người không biết làm gì, ai cũng tính phải
sống khác, mà không biết sống thế nào.

Cuộc sống là tươi đẹp quá, không
ai muốn từ giã nó mà đi, nhưng ai cũng cảm thấy mình đã bị làm hỏng, mình không
xứng đáng, chẳng qua cùng sống ngắc ngoải với nhau cho xong --, một tình cảnh
không sao tha thứ được.

... Những buổi tối nghe Lâm kể chuyện Vũ. Hình như tất cả những người có tài đều xấu, xấu đến ghê gớm, đến làm
cho mình nổi căm ghét lên được. Nhưng họ lại tài. Còn những người tốt, như tôi, như
Lâm, mới nhạt nhẽo làm sao, vô duyên làm sao. Cái xấu đứng đó để chứng nhận cho
chúng tôi thấy rằng chúng tôi sống khó khăn như thế nào, và giá có bị chửi là yếu
đuối, nhạt nhẽo, thì cũng là dễ hiểu thôi, không thể khác.

21/8

Đằng sau các vụ văn nghệ, nhiều
người nghe ra hơi các vấn đề chính trị. Hình như đang có một sự chạy đua vào
Trung ương, đang có một sự phân công lại công việc, và thế là bên nào cũng muốn
phô trương lực lượng.

Người ta thường khớp tất cả những việc báo Nhân Dân làm, từ Làm ăn thật thà, đến  Minh
Chi, qua những bài Nguyễn Khải như là những đòn tấn công, tập trung vào một hướng,
và những đòn phản công toàn bộ hoạt động trên, làm nên cái hướng ngược lại.

Ở cấp trung gian, chắc những nhân
vật cỡ tương tự như Xuân Trường, Hoàng Trung Thông... phải tính toán nhiều hơn,
và có lợi cho họ cụ thể hơn.

Nhưng chỉ là đoán thế.

Một người như Duật thì chịu. Ngay
như ông Khải cũng thường nói:

--  Tôi cũng thấy có những nguyên nhân mơ hồ nào đó,
nó thổi bài tôi lên, gây những tác động bất ngờ. Đỗ Thân bảo do xôn xao việc chạy vào Trung
ương nên nhiều người chú ý tới bài Đối
mặt của Khải. Xưa nay những người làm văn nghệ vẫn chỉ là cái bung xung,
ai mà  hiểu được.

23/8

 Có đến bao nhiêu năm, tôi không chú ý gì tới
mùa thu. Nhưng năm này, tôi yêu quá màu hoa phượng còn sót lại khi cây lá đã lưa thưa. Tôi yên tâm đứng bên cửa sổ, nhìn những đoá hoa đại rơi trên đường.  Buổi sáng vào thành để bơi, đạp xe trên những
con đường vắng, phải cố tránh đừng chẹt vào quả bàng. Mới hôm nào lá bàng bắt đầu
nẩy mầm mà hôm nay quả đã rụng, như từ lâu lắm đã chín lên như vậy.

Tôi yêu những buổi tối trong cơ
quan vắng vẻ, cây cối hương hoa chợt thức dậy. Yêu những con đường sau cơn mưa. Những gì thuộc về ước ao bản năng của một người con trai, tôi hiểu là chính
đáng, tôi không từ chối. Tôi bắt đầu cảm thấy tự hào vì cánh tay tôi mập khoẻ,
thân hình tôi rắn chắc, tôi bắt đầu thích ăn mặc những bộ quần áo đẹp, để một
kiểu đầu được mọi người chú ý. Tôi muốn yêu cuộc sống. Và cũng cần được cuộc sống
yêu lại... Giá như tôi có một gia đình, một đứa con, tôi sẽ trông nom cẩn thận.

Nhưng tôi lớn lên vào những năm
khốn khó quá chừng. Một cuộc sống êm đềm hạnh phúc và có tri thức là cuộc sống ở
đâu kia, làm sao mà tôi với tới được... Chung quanh, toàn những chuyện vô học,
bỉ ổi, lừa gạt, xoay sở. Nói một cách khái quát, thì thực tế cứ có những chỗ
vênh váo, mà tôi không sao chấp nhận. Tôi có thể sống với Th. nhưng Th.
đau yếu và bạc nhược thế, làm sao có hạnh phúc. Ngược lại bao nhiêu người con
gái khác lại không có cái khôn ngoan và từng trải như Th. Làm sao vừa thoả mãn
được cả những  yêu cầu cụ thể của đời sống
hôm nay lẫn yêu cầu hạnh phúc lâu dài? Làm sao vừa có bản năng, vừa có trí tuệ?

20/11

Những điều người ta viết ra đã
ghê gớm.

 Nhưng những điều con người chưa viết ra, lại
còn kinh khủng hơn biết bao nhiêu nữa.

Ví như, có lẽ chưa ai viết về việc
trong đời sống hôm nay, cái xấu nó lấn át, nó vây ép cái tốt ra sao. Mà đây lại
là một tình hình có thật, ít ra là trong hoàn cảnh của quanh tôi hôm nay. Tôi
đã được thấy những đám đông rối ren. Nhưng khi sự rối ren đã trở thành sự kiện
thường xuyên trong một đầu óc, thì mới là đáng kể.

Ngay giữa hai người bất kỳ thôi,
nhiều khi cũng có giời mà biết những gì hai người ấy nói với nhau.

4/12

Còn biết nói cách nào khác, nỗi
kinh khủng của chiến tranh, nhất là một cuộc chiến tranh thất bại.

Một ít người ở chiến trường về,
không biết làm gì, nhưng lại công thần, điệu bộ. Tôi biết họ có lý của họ, vào
địa vị họ tôi cũng phải làm thế. Nhưng nghĩ trên cái đại cục cứ thấy có gì
không phải.

Còn lớp người ở hậu phương là cả
một đống hỗn tạp, kẻ xấu hoành hành người tốt cắn răng nhẫn nhục. Luôn luôn cảm
thấy như một mắc nợ, mình phải nợ những người ở chiến trường về, trong khi họ
gây ra bao nhiêu phiền phức cho mình, họ chẳng biết làm gì cả.

Giữa hai bên là một thứ tình cảm
thù hằn ngấm ngầm.

Nhìn chung, con người bắt đầu sống
theo quy luật của rừng, người nào cũng giương vây lên, xù lông xù cánh ra. Một
người CA tát người lái xe già. Người lái xe bị xúc phạm dùng xe đâm chết người
CA. Khi kẻ thù của mình ngắc ngoải, ông ta còn lao vào đâm một lượt nữa mới hả.
Sau đó tự tử chết.

Chuyện ở đâu vậy? Chuyện ngay ở
đây, những người cùng thành phố của tôi. Tôi ghê tởm cái thực tế này. Tôi biết
chỉ có một cách sống là mềm ra như bún, là nhắm mắt nhắm mũi sống cho qua ngày.
Nhưng tôi biết rằng sức lực của tôi bị bào mòn. Và sức lực của bao nhiêu người
khác cũng bị bào mòn tương tự.

24/12

 Bây giờ mới biết mùa đông là đẹp. Hỡi ôi, đến
cái mờ nhạt lạnh lẽo của cuộc đời này cũng đẹp. Cây cối xác xơ. Trời đất ong
ong tai tái. Những đốm đỏ trên đường, màu áo của bao nhiêu người, mà tôi đã thấy
trong bao nhiêu năm, giờ đây lại càng hấp dẫn. Tôi yêu trời đất này không thể tả.

Nhưng mà sao, nghĩ sao về mảnh đất
này, về những con người, mà hôm nay tôi gặp.

Không thể yêu nổi, đó là cái cảm
giác sau cùng, cái cảm giác quán xuyến về những người chung quanh tôi.

Rất đau khổ, nhưng không biết
cách kết luận nào khác.

Sao mà đất nước này nghèo vậy. Vì
nghèo mà sinh ra bao nhiêu chuyện - dốt nát, thấp hèn. Vì nghèo mà sinh ra tồi
tàn, mưu mẹo, bẩn thỉu. Những gì ở một cái chợ. Những gì ở một đám học trò. Những
gì ở câu chuyện ngồi lê đôi mách nơi các công sở. Tôi tưởng đáng lẽ người ta phải
sống có văn hoá hơn và chăm chỉ hơn. Đúng thế, tôi tưởng thế nào cơ. Sao đi đâu
cũng gặp những nghèo nàn và biếng lười, nó sinh ra bao nhiêu chuyện khác. Người
ta không biết sống với nhau.

26/12

 Những đêm lạnh, trời rét, cái
rét ngấm vào phòng, và trừ những lần ngủ quên đi, còn thỉnh thoảng trong tôi
cũng có những đêm như đêm nay. Tôi muốn thức đến sáng. Tôi như được đối diện với
cả cuộc đời. Tôi miên man duyệt lại những cảm giác lớn nhất của cuộc đời
này. Lòng ham sống, bất cứ thế nào cũng sống. Những bàng hoàng khi hé nhìn ra cả thế giới này. Sự tẻ nhạt. Sự bất lực. Một ít biến động nửa vời. Một ít thèm muốn trở đi trở lại dù biết là không bao giờ đến được. 

Không, tôi không thể sống như ngày hôm qua nữa. 

Nhưng không, tôi cũng lại không
thể sống khác những gì tôi đã sống và đang sống.