Mối quan hệ giữa kiến thức và nhân cách ở người trí thức Việt

Nguyên là bài  Từ kiến thức đến nhân cách, in lần đầu trên tạp chí Tia sáng, 2000 đã in trong tập phiếm luận của VTN Nhân nào quả ấy, 2002 mới đây 20-10-2015 được đưa lại trên mạng Chúng ta.

 Khi chuẩn bị đưa trên blog cá nhân lần này, 

chúng tôi đặt lại đề  bài  để làm rõ  ý chính

 và phân đoạn lại, đặt lại các đầu đề nhỏ

 để bạn đọc dễ theo dõi

Tạp Chí Tia sáng số ra
01/2000, có đăng bài viết của Bửu Ý nhan đề “Trí thức anh là ai?”

 Đây là
một câu hỏi lớn, cần được nhiều người tham gia bàn bạc.

Dưới đây, chúng
tôi chỉ xin lưu ý một khía cạnh .Sự thăng trầm của hai chữ trí thức 

Ở
Hà Nội mấy chục năm trước có những người vốn dòng dõi quý tộc hẳn hoi,
song lại thường xấu hổ với dòng dõi của mình hễ ai vô ý nói xa nói gần
rằng thời xưa ông tổ họ hoặc gần hơn, cha anh họ đã từng giữ chức nọ,
chức kia, họ thường sầm ngay mặt lại, khó chịu như bị xúc phạm.

Chỉ
khoảng chục năm nay, người ta mới bắt đầu làm ngược lại. Tức là công
khai chấp nhận giá trị dòng dõi, thậm chí sẵn sàng khoe khoang là họ nhà
mình đã từng có người làm đến thượng thư, tổng đốc...

Đối với hai
chữ trí thức cũng có tình trạng tương tự.

Hồi trước không ít người , dù
hàng ngày lao động trí óc hẳn hoi, song rất ngại khi thấy mình được
liệt vào phần tử trí thức.

Người ta cứ muốn lẫn đi giữa mọi người bình
thường, và sẽ rất vui lòng nếu được gọi chung bằng mấy chữ: cán bộ.

Sự
hãnh diện được là trí thức chỉ vừa đến trong khoảng một hai chục năm qua
(ở đây, tôi chỉ nói trong phạm vi tâm thức dân gian, chứ trong các tài
liệu chính thức, hai chữ trí thức được xác định ra sao, lại là chuyện
khác!).


Trí thức là đảo ngược của lưu manh

Lúc coi thường, lúc xem trọng là vậy, nhưng không phải ngay lập tức người ta đã có cách hiểu đúng với các danh từ được sử dụng.

Từ
điển Hoàng Phê ghi: Trí thức là những người "chuyên làm việc lao động
trí óc và có tri thức chuyên môn cần thiết cho hoạt động nghề nghiệp của
mình”.

Đây cũng là cách giải thích bắt gặp ở nhiều từ điển khác
và phù hợp với cách hiểu thông thường của nhiều người.

Ở chỗ này, có thể
có một sự liên hệ: trí thức là đảo ngược của lưu manh.

Thường nhiều người chỉ hiểu hai chữ lưu manh và vô
nghề nghiệp, là ăn cắp, ăn trộm...

Song có lẽ nên nói đầy đủ hơn: lưu
manh là cả một lẽ sống tùy tiện, bất chấp chuẩn mực quy tắc đạo lý.

Với
tâm lý lưu manh, người ta có thể làm bất cứ việc gì miễn là có lợi cho
bản thân. Quay trở lại với khái niệm trí thức thì phải nói trí thức nói ở đây không phải
là trình độ kiến thức cao (ví dụ: từ đại học trở lên) mà là phẩm cách
con người.

Từ nghĩa gốc trong trí thức đã bao gồm nhân cách

 Một trí thức chân chính luôn luôn bị ràng buộc bởi những điều
mà họ tin tưởng.

Với họ, cái chân, cái thiện và cả cái mỹ nữa - quan
trọng hơn cái lợi.

 Lẽ tự nhiên dù vẫn là những con người cụ thể có cá
tính riêng, song người trí thức không bao giờ là kẻ tham bạo, lừa gạt,
lười biếng , hiếu danh, tàn nhẫn... Sự khiêm nhường của họ bắt nguồn từ
những hiểu biết sâu xa về mối quan hệ cá nhân và xã hội, họ nhìn những
người ít học một cách độ lượng và bằng lòng với phần đóng góp thiết thực
của mình trong việc thúc đẩy xã hội tiến tới. Hồi cuối thế kỷ XIX, nhà
văn Nga Tsékhov đã nói: trí thức, đó chính là lương tâm của nhân dân.



Quá trình chuyển hóa từ kiến thức đến nhân cách đó đã diễn ra thế nào?
Đằng
sau một kiến thức cụ thể, thường khi ẩn chứa một nội dung nhân văn nhất
định.

Một phát minh trong kỹ thuật, một định lý mới tìm ra trong toán
lý, hay một quy luật ngày càng được kiểm tra là chính xác trong khoa học
xã hội... mang sẵn trong lòng nó một quan niệm về tính hợp lý của đời
sống hoặc là tiền đề tốt để cho người ta có thêm ý niệm đầy đủ về cái
đẹp, cái thiện.

Ở những người lao động trí óc có đời sống tinh thần lành
mạnh, quá trình đi sâu vào lĩnh vực chuyên môn mà họ theo đuổi đồng
thời cũng là quá trình để bức tranh thế giới trong họ thêm hoàn chỉnh và
mỗi ngày một ít, cách sống, cách nghĩ, cách ứng xử với đồng loại ở họ
cũng theo đó mà hình thành nên những nền nếp tốt đẹp.

Tưởng như kiến
thức, bên cạnh vai trò cụ thể trong công việc đã được thăng hoa để tinh
lọc lại làm nên nhân cách, và đây mới là chỗ phân biệt giữa "người đọc
nhiều biết nhiều” với các trí thức thực thụ.

Nay là thời mà  ngoại lệ trở nên phổ biến 

Đặc điểm của tình hình trí thức VN hôm nay là  đang tồn tại nhiều  ngoại lệ.

 Trong thời buổi xã hội có nhiều biến động, đang tồn tại loại người tuy có tiếng là trình độ kiến thức bậc
cao, song vẫn không phải là trí thức, tệ hơn nữa một số trong họ sống
như lưu manh, hay nói đúng hơn vẫn để cho tinh thần lưu manh chi phối
cách sống (nịnh trên lừa dưới, bon chen, cầu lợi, ham hưởng thụ, độc ác
tàn tệ với đồng nghiệp...).



Tại sao xảy ra tình trạng như vậy? Ở đây có thể có hai giả thiết:

Trường
hợp thứ nhất, khá đơn giản: có người nghe rất oai nhưng sự thực kiến
thức là kiến thức giả, chắp vá nhặt nhạnh, đương sự đã đạt tới bằng cấp
qua con đường tà đạo, một số trong họ chẳng qua chỉ là những kẻ lợi
khẩu, dễ lòe người chứ thực ra bên trong trống rỗng.



Lại có trường
hợp thứ hai, hơi khó lý giải hơn một chút. Ở một số người, kiến thức là
thứ thiệt hẳn hoi, họ giỏi giang, họ sâu sắc song nhìn vào cách sống,
vẫn không phải trí thức.

Tại sao?

Trên nguyên tắc, có học hành là có xảy
ra sự thẩm thấu của kiến thức vào con người để biến thành nhân cách.
Nhưng trong thực tế đấy không phải là quá trình xảy ra đồng đều nhất
loạt ai cũng như ai. Chẳng hạn, có những người vì nhiều nguyên nhân khác
nhau (do di truyền, do giáo dục, hoặc do những bất hạnh gặp phải lúc
nhỏ) mà thói gian manh vụ lợi, sự lừa bịp, lối sống hiện đại chung
quanh… đã ăn vào máu, dù có đọc nhiều hiểu biết rộng đến đâu, vẫn cứ
đường cũ mà đi, niềm tin cũ mà sống.

Cái phần tinh hoa của kiến thức khi
gặp một tâm hồn trơ lỳ thoái hóa... thì dừng lại, không đủ sức lay
chuyển hạt nhân tính cách đã ổn định bên trong. Loại người này đặc biệt
lợi hại.

Họ năng động, họ hấp dẫn, họ có khả năng lôi kéo thuyết phục
chung quanh. Nói chung là họ làm được nhiều việc.

Chỉ hiềm một nỗi, họ
chỉ lo đắp điếm cho gia đình, hoặc tạo ra cái tiếng tăm cái uy thế ghê
gớm cho bản thân cũng như phục vụ cho những mục đích tầm thường. Còn như
bảo rằng họ có ích cho nhân quần xã hội thì vẫn không phải.



Vấn đề đặc thù số một  của giới trí thức Việt Nam

Các vấn đề đặt ra chung quanh khái niệm người trí thúc vốn khá da dạng.

Ở
một số nước, người ta nhấn mạnh lương tâm trách nhiệm con người trí thức
trước xã hội.

Ở một số nước khác, người ta thích bàn đến mối quan hệ
giữa tự do và phục vụ, dấn thân và "xây tháp ngà" để làm khoa học.

Riêng
ở Việt Nam, theo ý chúng tôi, trong nhiều trường hợp, câu chuyện nhân
cách vẫn nổi lên rõ rệt hơn cả.

Một khi người ta còn chưa trở thành
chính cái mẫu người ta muốn theo, thì bàn thêm những việc khác làm gì
cho mệt?!