THƠ TADEUSZ RÓSEWICZ

         

Szymborska ra đi năm 2012. Cũng như
Solzhenitsyn, Pilinszky, Popa, Holan, Holub, Seifert, Wat, C. Milosz, Brodsky, Z.Herbert…,
các chứng nhân lớn của Auschwitz và Gulag đã lần lượt ra đi. Rồi mùa xuân 2014 đến
lượt Tadeusz Rósewicz (sinh năm 1921 tại Radomsko, Nam Ba Lan), gương mặt còn
sót của một nền văn học ra đời từ bạo lực và tội ác do Stalin với Hitler tiến
hành khắp Âu châu. Như một phép mầu, kẻ từng viết mấy câu thơ:

Năm hăm bốn tuổi

bị đưa đến lò sát sinh

tôi sống sót

trong LO ÂU (1947) - thi tập khai mạc thơ Ba Lan hậu chiến -  vẫn làm chứng nhân và sáng tác liên tục cho
đến lúc ra đi. Là tiếng nói khắt khe nhất trong các nhà thơ cùng thời, Rósewicz
không ưa bọn làm dáng văn chương (littérateur) vì ông không bao giờ tách đạo lý
khỏi ngòi bút và trang giấy. Từng tai nghe mắt thấy những năm tháng máu lửa
kinh hoàng có một không hai trong lịch sử, ông đặt ra yêu cầu mới cho nhà thơ -
chứng nhân. Là người sáng lập dòng phản-thi (anti-poetry) sau 1945 ở Trung Âu,
ông yêu cầu nhà thơ dùng ngôn ngữ trong sáng để ghi chép các kinh nghiệm của
con người chống các thói cầu kỳ lập dị avant-garde. Nhắc lại lời Norwid - nhà
thơ Ba Lan tiền bối: “Dùng đúng chữ để gọi tên sự
vật”, Rósewicz đã phục hồi sự chính danh cho thơ và đã ảnh hưởng sâu rộng
trên các thế hệ thi sĩ , không riêng gì ở Ba Lan, trong hậu bán thế kỷ 20. Ngoài
thơ ông còn viết kịch; thi sĩ Mỹ Edward Hirsch đã ca ngợi ông là “Samuel
Beckett của  thơ hiện đại Ba Lan”.

                                                       CHÂN PHƯƠNG giới thiệu và tuyển dịch

KẺ SỐNG SÓT

Năm hăm bốn tuổi

bị đưa đến lò sát sinh

tôi sống sót

Mớ nhản hiệu này rỗng tuếch và đồng nghĩa

người và thú

bạn và thù

yêu với ghét

âm với dương

Con người bị giết như thú vật

tôi từng thấy:

các cỗ xe kéo đầy thi thể bị chặt bằm

không bao giờ còn cứu được

ý niệm chẳng qua là chữ

đạo đức và tội ác

can đảm và hèn nhát

xấu đẹp

giả chân

Tính tốt với tật xấu cân
nặng bằng nhau

tôi từng thấy:

một kẻ vừa đạo đức

vừa gian trá

Tôi đi tìm bậc thày và sư
phụ

xin người khôi phục cho tôi
khả năng nhìn nghe nói

xin người một lần nữa đặt
tên cho sự vật và ý niệm

xin người phân biệt ánh sáng
cùng bóng tối

Năm hăm bốn tuổi

bị đưa đến lò sát sinh

tôi sống sót

           
CÁI CHẾT CỦA MỘT CÔNG DÂN TỐT

             
Không phải cái chết đột
ngột

             
Không phải cái chết của người lính

             
bị  một cú đấm đại bác

             
té bật ngửa nhìn trời

             
Cũng không phải cái chết của lão nông dân

             
yên lặng trở vào ruột đất

             
như trở lại mái nhà

             
Một ngày kia

             
một ngày như bao nhiêu ngày

             
y hệt giống nhau

             
tương tự hai giọt nước

             
dưới ánh mặt trời

             
hay giữa đêm khuya

             
bắt đầu cơn hấp hối

      
Không phải một cái chết đột ngột

      
Ngày lại ngày

      
khi mi không còn

       biết
yêu biết ghét

      
khi mi khám phá được cách sống chừng mực quí giá

      
cơn hấp hối bắt đầu

                                                   
                               

GỐC CÂY

Hạnh phúc làm sao

các thi sĩ thuở nào

Trần gian giống một gốc cây

và họ cũng như đám trẻ

Các người muốn tôi treo thứ gì

trên cành nhánh

khi thép rơi như mưa quanh gốc cây

Hạnh phúc làm sao

các thi sĩ thuở nào

quanh gốc cây

họ múa nhảy như con trẻ

Các người muốn tôi treo thứ gì

trên cành nhánh

khi cây cháy tận rễ

và không bật lên tiếng hát

Hạnh phúc làm sao

các thi sĩ thuở nào

dưới tán lá sồi

họ ca hát tựa trẻ con

Nhưng cây của bọn tôi

trong đêm kêu răng rắc

cái xác bị làm nhục

còn treo trên đó

KỂ TỪ MỘT DẠO

Đã nhiều năm rồi

tiến trình tử vong của thơ

càng lúc càng tăng tốc

chú ý tôi thấy

sự phân hủy của những vần thơ mới

in trên các tuần báo

diễn ra trong vòng hai ba tiếng đồng hồ

các nhà thơ quá cố

ra đi chóng vánh hơn

bọn còn sống

gấp gáp tung ra

những tập sách mới

như thể điều họ mong ước

là trám lấp lỗ hổng

bằng giấy

MẤY TẤM MÀN
TRONG CÁC VỞ KỊCH TÔI

Mấy tấm màn

trong các vở kịch của tôi

không kéo lên

chẳng rơi xuống

không che giấu

chẳng phơi bày

chúng han gỉ

hư hoại kêu rên

rách toang hoang

tấm màn đầu làm bằng thép

tấm thứ hai bằng giẻ

tấm thứ ba bằng giấy

chúng rơi ra

từng mảnh

trên đầu

diễn viên và khán giả

mấy tấm màn

trong các vở kịch của tôi

treo phủ

trên sàn gỗ

quanh thính đường

nơi phòng gửi nón áo

sau khi vãn tuồng rồi

chúng còn quấn vướng cẳng chân

chúng thầm thì

hoặc rít lên như chuột

                LỐI VÀO

Lasciate ogni speranza

Voi ch’entrate

hãy vứt hết mọi hi vọng

kẻ nào bước vào đây

đấy hàng chữ ghi trước lối vào địa ngục

trong Commedia Divina của Dante

can đảm lên!

qua cổng vào

chẳng có địa ngục đâu

các nhà thần học

với chuyên gia tâm phân

đã tháo hủy địa ngục

biến nó thành dụ tượng

vì các lý do giáo dục

và nhân đạo

can đảm lên!

qua khỏi lối vào

cái đã từng biết sẽ lặp lại thêm

hai gã đào huyệt say mèm

ngồi bên mép lỗ

nhậu bia với khúc dồi

họ nháy mắt với chúng ta

vừa đá bóng

với sọ đầu Adam

dưới thập giá

miệng huyệt chờ sẵn

người sắp chết hôm sau

thây ma đang trên đường

can đảm lên!

tại đây chúng ta đợi

sự phán xét sau cùng

hố đất bị ngập úng

vài mẩu tàn thuốc lá lênh đênh

can đảm lên!

bên kia cổng

sẽ không có lịch sử

thiện ác hoặc thơ ca

vậy thì có gì

hỡi kẻ lạ kia?

sẽ có đá

đá

chồng lên đá

trên tảng này

là tảng khác

đá đè

đá

             

CON TÀU MA

ngày ngắn dần

thái dương biểu bất động

dưới mưa

từ những đám mây

viện điều dưỡng trồi lên

như một con tàu chở khách
xuyên đại dương

từng hàng cột cây đen đúa

ướt sũng nước với ánh trăng

trong sương mù tháng mười
một

viện điều dưỡng lắc lư trôi
xa

các cửa sổ lần lượt tắt đèn

chìm vào bóng tối

vào giấc ngủ

trong khi

dưới lòng đất sâu

ác quỉ đã nhúm lửa lò

trong quán “Tiểu Âm Phủ”

đừng hoảng sợ

đó chỉ là một tiệm cà phê

mở cửa khuya

gò má ửng hồng

bọn được cứu rỗi và đám mắc
đọa

cùng liếm láp những gì còn
lại

của cuộc đời

nhiệt độ tăng lên

mọi thứ quay cuồng

trong vũ điệu tử thần

um die dunklen Stellen
der Frau*

con tàu ma

tông vào ghềnh

mắc cạn

* đến chốn tăm tối của
đàn bà ( C.P.)

CHỮ

thiên hạ đã tận dụng chữ

nhai chữ như kẹo cao su

trong các miệng trẻ đẹp

thổi phồng chữ

thành bong bóng trắng

bị bọn chính khách làm giảm
giá

dùng chữ để súc miệng

và làm trắng răng

khi tôi còn trẻ con

chữ dùng để băng bó vết
thương

hoặc làm quà

tặng người yêu

chữ ngày nay

mất giá

gói trong giấy báo

vẫn lây nhiễm bốc mùi

vẫn tạo khổ đau

giấu trong đầu

giấu trong tim

giấu dưới váy phụ nữ

giấu trong kinh sách

chúng nổ tung

chúng giết người

                      

NGÓN TAY TRÊN MÔI

miệng của chân lý

khép kín

ngón tay trên môi

bảo chúng ta rằng

đã đến lúc

im lặng

sẽ không còn ai

trả lời câu hỏi

chân lý là gì

người biết câu trả lời

người trước kia từng là chân lý

đã biệt tăm

Các bài thơ dịch trên đây
được trích tuyển từ:

-THE  SURVIVOR, Princeton U.P.
1976, bản Anh ngữ của Magnus J. Krinski và Robert A. Maguire.

-SOBBING SUPERPOWER, Norton,
NY. 2011, bản Anh ngữ của Joanna
Trzeciak.